Nowy Staw

Nowy Staw
Rynek i kościół poewangelicki
Herb
Flaga
Informacje
Państwo	Polska
Region	Województwo pomorskie
Powierzchnia	4,67 km²
Ludność	4196
Nr kierunkowy	(+48) 55
Kod pocztowy	82-230

Nowy Staw – miasto w Polsce, położone wwojewództwie pomorskim, w powiecie malborskim, na Żuławach Wiślanych. Siedziba gminy Nowy Staw.

Kolegiata św. Mateusza Ewangelisty

Charakterystyka

Położenie geograficzne: 54°08'09.9"N 19°00'32.4"E

Historia

• W XIII wieku na miejscu wsi Stawiec istnieje osada przedlokacyjna.
• 1316 – Nytyska Wieś (Neuteichsdorf) otrzymuje przywilej lokacyjny. Pierwsza wzmianka o kościele parafialnym na Żuławach Wiślanych.
• I poł. XIV wieku – pierwsze wzmianki o wsiach w gminie Nowy Staw:
  • 1314 – Chlebówka
  • 1315 – Martąg
  • 1318 – Mirowo
  • 1321 – Świerki, Lipinka
  • 1323 – Laski
  • 1332 – Myszewo
  • 1341 – Dębina
• 1329 – data lokacji miasta Nowego Stawu przyjęta przez niektórych kronikarzy i historyków niemieckich.
• 1343 – najbardziej prawdopodobna data uzyskania praw miejskich przez Nowy Staw.
• 1350 – pierwsza wiadomość historyczna o mieście Nowy Staw – „Der stat czum Nuventiche”.
• 1399 – pierwsza wzmianka o uczniach w Nowym Stawie.
• 1400 – zniszczenie miasta przez pożar. Rozpoczęcie budowy kościoła św. Mateusza.
• 1454 – obrabowanie i spalenie Nowego Stawu przez Krzyżaków podczas wojny trzynastoletniej.
• 1466 – na mocy postanowień II pokoju toruńskiego Nowy Staw wraz z Żuławami wchodzi w skład Korony Polskiej jako część województwa malborskiego w Prusach Królewskich.
• 1476 – wystawienie przez króla Kazimierza Jagiellończyka nowego, powtarzającego treść pierwotnego, przywileju lokacyjnego dla Nowego Stawu.
• 1562–1563, 1564 – miasto Nowy Staw otrzymuje od króla Zygmunta Augusta kolejne przywileje, koncesje, nadania.
• 1565 – powstanie gminy protestanckiej w Nowym Stawie. Pojawia się w źródłach pisanych fonetyczne spolszczenie Nitich, niemieckiej nazwy Nowego Stawu.
• 1584 – wydanie przez radę miejską Nowego Stawu wilkierzy – zbioru regulacji prawnych dotyczących życia mieszkańców miasta.
• 1626–1629 – pierwsza wojna ze Szwecją. Ograbienie Nowego Stawu przez wojska szwedzkie.
• 1650–1660 – druga wojna szwedzka. Wyniszczenia miasta przez epidemie i wojsko.
• 1709–1710 – ludność Nowego Stawu zdziesiątkowana przez epidemię dżumy.
• 20 września 1772 – Prusy Królewskie wraz z Nowym Stawem na mocy I rozbioru Polski zostają włączone do Królestwa Prus.
• 1790 – Salomon Izaak, pierwszy Żyd w Nowym Stawie, zakłada manufaktury tekstylne.
• 12 maja 1802 – wielki pożar prawie doszczętnie trawi miasto.
• 1802–1824 – w Nowym Stawie urzęduje pruski królewski sąd miejski i ziemski, przeniesiony w 1824 roku do Nowego Dworu Gdańskiego.
• 1804–1805 – budowa zboru ewangelickiego w Nowym Stawie.
• 1807 – 13 stycznia 1813 – w Nowym Stawie przebywa garnizon wojsk francuskich.
• październik 1831 – po upadku powstania listopadowego przybywa na Żuławy 10 pułk piechoty i kompania 8 pułku strzelców Wojska Polskiego.
• 1872 – wybudowanie drogi bitej Malbork – Nowy Staw.
• 1875 – wybudowanie drogi Nowy Staw – Tczew.
• 1877–1878 – wybudowanie cukrowni.
• 1 października 1886 – wybudowanie normalnotorowej linii kolejowej Szymankowo – Nowy Dwór Gdański
• 1898 – włączenie Nowego Stawu w sieć żuławskich kolei wąskotorowej (Westpreußiche Kleinbahnen AG). Nowy Staw otrzymuje połączenie z Lisewem oraz Nowym Dworem Gdańskim.
• 1905 – uruchomienie gazowni miejskiej.
• 1912 – budowa nowego dworca kolejowego w Nowym Stawie.
• 1914 – rozpoczęcie budowy wodociągów i kanalizacji (przerwanej w trakcie I wojny światowej).
• 15 listopada 1920 – 1 września 1939 – Żuławy z Nowym Stawem wchodzą w skład Wolnego Miasta Gdańska. Nowy Staw włączony do powiatu Wielkie Żuławy (Großes Werder) z siedzibą w Nowym Dworze Gdańskim.
• 1920–1925 – dokończenie budowy wodociągów i kanalizacji.
• 1921 – otwarcie stadionu i łaźni miejskiej.
• 1926 – elektryfikacja miasta.
• 1 września 1939 – włączenie miasta wraz z całym terytorium Wolnego Miasta Gdańska w skład III Rzeszy.
• 11 marca 1945 – zajęcie Nowego Stawu przez wojska 48 armii 2 Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej.
• maj 1945 – utworzenie w Nytychu (spolszczona wersja niemieckiej nazwy miasta Neuteich) tymczasowej administracji polskiej – Delegatury Starostwa Powiatu Gdańskiego; przeniesionej 13 sierpnia 1945 roku do Nowego Dworu Gdańskiego.
• 1945–1948 – wysiedlenie Niemców, napływ Polaków zwłaszcza z Wołynia, Wileńszczyzny, Pomorza i Polski centralnej.
• 1945 – rozpoczęcie działalności Komitetu Miejskiego PPR i PPS, Polskiego Czerwonego Krzyża, Koła Sportowego, Zrzeszenia Kupców i Rzemieślników, Ochotniczej Straży Pożarnej, Koła Opieki nad Rodziną Wojskową, Związku Harcerstwa Polskiego oraz Spółdzielni Rolniczo-Handlowej „Samopomoc Chłopska”.
• 1945–1948 – odbudowa zakładów przemysłowych miasta: cukrowni, słodowni, mleczarni.
• 1947 – uruchomienie ośrodka zdrowia z izbą porodową.
• 1948 – zmiana nazwy miasta z „Nytych” na „Nowy Staw”.
• 1973 – utworzenie Urzędu Miasta i Gminy.
• W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa elbląskiego.
• 25 maja 1990 – pierwsze wolne wybory do Rady Miasta i Gminy.
• 1999 – podpisanie umowy partnerskiej z niemieckim miastem Wilster.
• 25 marca 2002 – Biskup elbląski Andrzej Śliwiński ustanawia przy kościele św. Mateusza Kapitułę Kolegiacką Żuławską.
• 2007 – zamknięcie produkcji w Cukrowni „Nowy Staw” w ramach restrukturyzacji Krajowej Spółki Cukrowej.
• 2013 - zamknięcie stacji kolejowej Nowy Staw.

Dojazd

Samolotem

Najbliższy port lotniczy znajduje się w Gdańsku.

Pociągiem

W mieście znajduje się nieczynna stacja kolejowa.

Samochodem

Odległości drogowe od innych miast:

• 29 km - Elbląg
• 46 km - Gdańsk
• 59 km - Sopot
• 68 km - Gdynia
• 129 km - Olsztyn
• 156 km - Bydgoszcz
• 158 km - Toruń
• 183 km - Słupsk
• 199 km - Włocławek

Autobusem

W mieście kursują autobusy lokalnych przewoźników.

Warto zobaczyć

• Założenie urbanistyczne miasta – pochodzące już ze średniowiecza z charakterystycznym prostokątnym, wydłużonym placem rynkowym o wymiarach 42x250 m, dłuższym bokiem przylegającym do głównej arterii komunikacyjnej. Równolegle do rynku, w sposób charakterystyczny dla miasta rolniczego, wytyczono po wschodniej i zachodniej stronie po jednej ulicy gospodarczej, które łączą się po północnej stronie założenia. po trzy przecznice połączyły rynek z tymi ulicami.
• Dawne umocnienia obronne – zachowane jedynie w postaci resztek fos obronnych. Miasto nigdy nie posiadało murów obronnych. W połowie XV wieku miasto posiadało dwie duże bramy: gdańską, zwaną też Św. Ducha od strony północno-zachodniej, oraz malborską od strony południowo-zachodniej. Ta ostatnia była strzeżona przez Basztę Sowią rozebraną w 1803 r.
• Kolegiata św. Mateusza – kościół wzmiankowany po raz pierwszy w 1400 r.; największy na Żuławach; trzynawowa bazylika. Nad prezbiterium znajduje się piękne sklepienie gwieździste wykonane w latach 1573–1574. Zakrystia dwukondygnacyjna, ze sklepieniem gwieździstym i krzyżowym. Drewniana nadbudowa wieży północnej w 1704 r. Wewnątrz okazały ołtarz główny z 1609 r. pochodzący z kościoła św. Katarzyny w Braniewie oraz późnogotycka figura Madonny z dzieciątkiem z około 1500 r. Od 2004 r. zabytek i jego wyposażenie jest poddawane sukcesywnym zabiegom renowacyjnym.
• Dawny kościół ewangelicki, obecna „Galeria Żuławska” – wybudowany w stylu neogotyckim w latach 1803–1804 na miejscu ratusza spalonego w 1802. W 1864 roku dobudowano wieżę nazywaną ze względu na swój charakterystyczny kształt „ołówkiem”. Przy przebudowie w latach 1898–1899 dobudowano zakrystię i zamurowano wejście do starych, być może średniowiecznych piwnic. Po wojnie nie używany do celów kultowych (pełnił funkcje magazynu i sklepu meblowego). W latach 2011–2012 poddany rekonstrukcji i adaptacji na galerię sztuki (koszt: 6 mln zł). Pod szklaną posadzką wyeksponowane zostały relikty dawnego ratusza.
• Dom podcieniowy – przy ulicy Gdańskiej z 1820 r. Drewniany, z piętrową nadstawką podcieniową o konstrukcji szkieletowej oparta na 6 słupach. Posiada klasycystyczne drzwi wejściowe.
• Domy przy Rynku, ul. Kościuszki, Placu Pułaskiego – pochodzące z XIX wieku i początku XX wieku charakteryzujące się zabudową frontową. Zachowała się, pomimo zmian, skromna neoklasycystyczna zabudowa kalenicowa o konstrukcji najczęściej ryglowej. W niektórych domach przetrwał układ wnętrz sprzed pożaru w 1802 r. Na uwagę zasługują kunsztownie rzeźbione, dwuskrzydłowe drzwi klasycystyczne w kamienicy przy pl. Kościuszki 7.
• Domy przy ulicy Mickiewicza – Jedyne w mieście domy szczytowe. Zasługuje na uwagę dom nr 13 z połowy XIX wieku z neogotycką fasadą o szczycie schodkowym.
• Dom przy ul. Jana Pawła II 7 – Jedyny w mieście dom secesyjny, murowany, dwupiętrowy z ryglowanym szczytem i drewnianą werandą.
• Budynek Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych nr 5 przy ul. Mickiewicza 51 – Mieściła się w nim pierwsza na Żuławach średnia szkoła rolnicza, założona w 1946 roku. Główny gmach wzniesiony w 1898 r. jako dom dla sierot.
• Zabytkowe zakłady przemysłowe – słodownia i cukrownia, mieszczące się w południowej części miasta. Słodownia powstała w 2. poł. XIX w. i jest jednym z najlepiej zachowanych tego typu zabytków w kraju. Cukrownia pochodzi z 1878 r. i była wielokrotnie modernizowana.
• Wieża ciśnień – budowę miejskich wodociągów rozpoczęto w roku 1914. Projekt wieży został zatwierdzony 19 lipca 1914 r., budowę ukończono po I wojnie światowej, w 1921 r.
• Dworzec kolejowy – powstały na początku XX wieku na przedmieściu wschodnim, obecnie nieczynny, dworzec linii normalno- i wąskotorowej.
• Domy przy ulicy Wita Stwosza, przy ulicy Słowackiego oraz budynek Urzędu Miasta i Gminy.

Najbliższe okolice

• Malbork, w nim gotycka fara i zamek krzyżacki.

Zakupy

W mieście znajdują się:

- Prywatne sklepy spożywcze

- Biedronka

- Dino

Kawiarnie i restauracje

Restauracja "Nowy Staw" jest jedyną restauracją w mieście. W mieście jest oraz Cukiernia Jędruś.

Noclegi

Najbliższe noclegi znajdują się w Malborku i Nowym Dworze Gdańskim.

Bezpieczeństwo

Na bezpieczeństwo mieszkańców czuwają:

OSP Nowy Staw

Komisariat Policji w Nowym Stawie

Przychodnia zdrowia.

Wyjazd