Górki Wielkie

Górki Wielkie – wieś sołecka na Śląsku Cieszyńskim, położona w Polsce, w województwie śląskim, w powiecie cieszyńskim, w gminie Brenna, u wylotu doliny rzeki Brennicy.

Informacje

Współrzędne geograficzne: 49°46′44″N, 18°49′52″E

W latach 1975–1998 miejscowość położona była w ówczesnym województwie bielskim.

Mieszka tutaj 3554 mieszkańców a powierzchnia sołectwa wynosi 1467 ha, więc gęstość zaludnienia wynosi 258,5 osób/km².

Historia

Górki Wielkie to jedna z najstarszych na Śląsku Cieszyńskim wsi szlacheckich, której powstanie datuje się na XIV w. Miejscowość została po raz pierwszy wzmiankowana w łacińskim dokumencie Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego) spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295–1305 jako Gorki(i) villa vlodari. Był to zapis nietypowy, który pozwala sądzić że wieś ta była o wiele starsza. Wpisanie jej do rzeczonego dokumentu związane było zapewne z wyodrębnieniem z jej terytorium, będącego dotąd własnością książęcą, nowej wioski nadanej rycerzowi. Część wsi pozostałą w rękach książęcych nazwano Górkami Małymi, a część rycerską Górkami Wielkimi. Tak więc książęce „Górki Małe” i rycerskie Górki Wielkie. funkcjonowały już najpewniej w kasztelanii cieszyńskiej, a od 1290 w nowym księstwie cieszyńskim. Od 1417 r. Górkami Wielkimi władał szlachecki ród Pięćlatów. W 1447 roku Andrzej Pięćlat z Ogrodzonej sprzedał Wielkie i Małe Górki Piotrowi Ramszy. Potem byli kolejni właściciele, nawet w XIX w. habsburscy książęta cieszyńscy. Według austriackiego spisu ludności z 1900 r. w 124 budynkach w Górkach Wielkich na obszarze 1469 ha mieszkało 957 osób, czyli gęstość zaludnienia wynosiła 65,1 osób/km². Z tego 838 (87,6%) mieszkańców było katolikami, 114 (11,9%) ewangelikami (luteranie) a 5 (0,5%) wyznawcami judaizmu; 951 (99,4%) było polsko-, 5 niemiecko- a 1 czeskojęzycznymi.

Warto zobaczyć

Według Narodowego Instytutu Dziedzictwa, w miejscowości znajdują się następujące obiekty zabytkowe:

Kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych (ul. Pod Zebrzydkę 6) (nr rej.: (R/431/54) 146/60 z 27.02.1960 oraz A-313/78 z 1978). To jeden z najstarszych kościołów na ziemi cieszyńskiej, zbudowany został przez góreckich mieszkańców w XV w. Prezbiterium pochodzi z XV w., a wieża i szersza część nazwy głównej - z 1662 r. Warto zwrócić uwagę na herb rodu Góreckich na drzwiach zakrystii, a także na chrzcielnicę z XVI w., dziś używaną jako kropielnica przy wejściu, oraz na zabytkową ambonę z XVIII w. Przebudowany w 1662 r. oraz kilkakrotnie odnawiany, zatracił większość cech gotyckich. Murowana, jednonawowa budowla, z silnie wydłużonym, półkoliście zamkniętym prezbiterium, posiada wystrój i wyposażenie barokowo-klasycystyczne.

W murowanej bramce ogrodzenia płyta nagrobna Henryka Góreckiego herbu Kornicz, zmarłego w 1682 r. Obok kościoła cmentarz, na którym m.in. groby Zofii Kossak i jej męża Zygmunta Szatkowskiego (zm. 1976), a także Walentego Krząszcza.

Największą atrakcją turystyczną Górek jest szlachecki zespół dworski z XVIII wieku (nr rej.: 972/68 z 30.12.1968 oraz A-369/78 z 17.10.1978). Dwór zbudowany w 1734 r. na polecenie Heleny Marklowskiej i Hieronima Marklowskiego, został wydzierżawiony, a następnie zakupiony w 1922 r. przez Tadeusza Kossaka ze słynnej rodziny artystów-malarzy, ojca znanej pisarki Zofii Kossak-Szczuckiej, 2. voto Szatkowskiej. Tadeusz Kossak zamieszkał w nim wraz z rodziną, mieszkała i tworzyła tu jego córka, pisarka. Z założenia dworskiego ocalał tzw. domek ogrodnika (obecnie Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej), nieliczne zabudowania gospodarcze (dziś bardzo zniszczone) oraz wiodąca do nich aleja 200-letnich lip i dębów. Ostatnie mieszkanie pisarki w domku ogrodnika (od 1957 r.) zamieniono na poświęcone jej muzeum biograficzne, (Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej ul. Stary Dwór 2, tel. 33 8539515, http://www.muzeumkossak.pl). W domku ogrodnika pisarka spędziła ostatnie lata życia po powrocie z emigracji (lata 1957-1968). Wystrój domu, meble i sprzęty starano się zachować w tych miejscach, w których stały za życia Zofii Kossak, aby zwiedzający mieli wrażenie, że Szatkowscy wyszli tylko na chwilę i niedługo wrócą.

Muzeum jest oddziałem Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie.

W odrestaurowanym obiekcie znajduje się Centrum Kultury i Sztuki „Dwór Kossaków” (ul. Stary Dwór 4, tel. 33 8510351, http://www.dworkossakow.pl), gdzie można zobaczyć multimedialny pokaz zdjęć lub posłuchać wypowiedzi pisarki, a także zobaczyć fototapety i eksponaty, nawiązujące do życia Zofii Kossak i jej rodziny.

Od 2008 r. w dworze są organizowane cykle imprez kulturalnych pod nazwą „Artystyczne Lato u Kossaków”, a oprócz tego prowadzone warsztaty literackie, dziennikarskie, plastyczne i teatralne.

Grób pisarki znajduje się na miejscowym cmentarzu, a na kościele i domu katechetycznym umieszczono pamiątkowe tablice.

Niedaleko od Centrum Kossaków znajdują się przeznaczone do modernizacji budynki dawnej Stanicy Harcerskiej, w której przed II wojną światową mieściła się założona przez Aleksandra Kamińskiego Harcerska Szkoła Instruktorska.

W 1931 r. na wzgórzu Bucze powstała Stanica Związku Harcerstwa Polskiego, a następnie Centralna Szkoła Instruktorek ZHP. W samej wsi, niespełna 2 km dalej (Górki Sojka) działała Szkoła Pracy Społecznej ZHP. Do 1939 r. kierował nią twórca polskiego ruchu zuchowego, późniejszy żołnierz Armii Krajowej i pedagog Aleksander Kamiński (tablica pamiątkowa na budynku). W tym samym czasie organizował tu swoje młodzieżowe Uniwersytety Ludowe Józef Kret. W 1937 r., również na Buczu, rozpoczęła działalność druga w powiecie cieszyńskim Szkoła Gospodyń Wiejskich.

Po II wojnie światowej oba obiekty harcerskie zajęto na cele lecznicze. Umieszczono w nich dziecięce sanatoria leczące choroby płuc i gruźlicę, które weszły później w skład Beskidzkiego Zespołu Leczniczo-Rehabilitacyjnego z siedzibą w Jaworzu. Sanatorium w Sojce zlikwidowano w 1999 r., natomiast Bucze od 2000 r. funkcjonuje jako samodzielny Dziecięcy Ośrodek Leczniczo-Rehabilitacyjny.

Przyroda

Piękną przyrodę i ruch na świeżym powietrzu zapewni ścieżka dydaktyczna wiodącą na górę Bucze (długość 4 km, czas przebycia 1 godz. 45 minut).

Najlepiej wybrać się na wędrówkę wiosną, kiedy kwitną rośliny. Początek ścieżki znajduje się przed mostem na Brennicy przy ul. Bielskiej w centrum Górek Wielkich.

Można również wybrać się na spacer po parku dworskim (o powierzchni 1,5 ha), pochodzącym z XIX w. i znajdującym się w rejestrze zabytków.

Na stokach wzgórza Bucze wiosną kwitnie cieszynianka wiosenna i storczyk blady. Warto także zwrócić uwagę na ptaki – występuje tu m.in. pluszcz, zimorodek i dzięcioł duży. Na strychu kościoła Wszystkich Świętych bytują chronione gatunki nietoperzy – nocek duży i podkowiec mały.

Turystyka

Przez miejscowość przechodzą trasy rowerowe:

Międzynarodowy Szlak Rowerowy Greenways Kraków – Morawy – Wiedeń
Niebieska trasa rowerowa nr 12 - Jaworze - Górki Wielkie - Ustroń (22 km)

Inne atrakcje

W miejscowości jest ośrodek „Pod Brandysem” z placem zabaw, boiskiem do piłki plażowej, ścianką wspinaczkową oraz sceną, na której organizowane są imprezy plenerowe.

Noclegi

Schronisko „Koss”, Górki Wielkie, ul. Stary Dwór 14, tel. 33 8587199, www.koss-schronisko.pl
Agroturystyka „Gazdówka”, Górki Wielkie, ul. Bielska 14, tel. 33 8539342, www.agroturystykamatula.pl
Hotel „Kotarz”***, Brenna, ul. Wyzwolenia 40, tel. 33 8556996, http://www.kotarz.com
Pensjonat „Hawana”**, Brenna, ul. Jatny 34, tel. 33 8536279, http://www.hawana.pl
„Skalny Dworek”, Brenna, ul. Wyzwolenia 45, tel. 33 8536116, http://www.skalny-dworek.pl

Wyżywienie

Karczma pod Strzechom, Górki Wielkie, ul. Zofii Kossak 144, tel. 33 8579073
Karczma na Kamieńcu, Brenna, ul. Malinowa 2a, tel. 607181129, http://www.karczmanakamiencu.pl
Karczma Górecka, Brenna, ul. Górecka 5, tel. 33 8586702, http://www.facebook.com/karczmagorecka

Gdzie dalej

W odległości niespełna 2 km na południe miejscowość Górki Małe. Dużą atrakcją jest prowadzona tam przez państwa Dudysów „Chlebowa Chata" - miejsce, gdzie można spróbować młócić zboże cepem, mleć zboże na żarnach, upiec podpłomyki - potem je zjeść i popić zbożową kawą z mlekiem, co może być dużą atrakcją. A jeśli mamy dodatkowo ok. 3 godzin, możemy nawet spróbować oddzielić śmietanę od mleka i ubić masło, a potem skosztować tych pyszności, także maślanki. Dla mieszczuchów nieobytych z życiem i pracą w dawnej wsi, ale zwłaszcza dla dzieci, dla których cała żywność pochodzi ze sklepu, z pewnością będzie to niezapomniane przeżycie.