Inowłódz

Inowłódz – wieś w Polsce, w województwie łódzkim, w powiecie tomaszowskim, siedziba gminy Inowłódz, położona w Dolinie Białobrzeskiej.

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa piotrkowskiego.

Przez miejscowość przebiega droga krajowa nr 48 Tomaszów Mazowiecki – Kozienice – Dęblin – Kock. Skrzyżowanie z drogą do Opoczna (17 km na południe) oraz do Królowej Woli – Lubochni (15 km na północny zachód).

Inowłódz leży w przełomowym, zwężonym odcinku doliny rzeki Pilicy. Występują tutaj wyraźne 3 poziomy terasowe. Pomiędzy Inowłodzem a Teofilowem, na lewym zboczu doliny Pilicy widoczne są wapienie górnojurajskie, stanowiące część zachodnią grzbietu inowłodzkiego. Bliżej osi tego wypiętrzenia antyklinalnego znajdują się środkowo jurajskie piaskowce wapnisto-żelaziste, zawierające rudę żelaza, widoczne w lewym zboczu doliny w pobliżu kościoła romańskiego w Inowłodzu. Były eksploatowane tutaj na początku XIX w. i przerabiane w miejscowej hucie żelaza. Wytopu żelaza zaniechano w czasie I wojny światowej. Na górnych krawędziach doliny znakomite punkty widokowe.

Współrzędne geograficzne: 51°31′37″N 20°13′17″E

Historia

Obecnie wieś gminna, dawniej miasto, jedno z najstarszych miast Polski, o którym pierwsze wzmianki pochodzą już z 1145 r. Osada w miejscu obecnego Inowłodza istniała w X wieku. Z wzmianki w dokumencie z 1145 r., wynika że już wówczas istniał tam kościół (obecnie kościół filialny pw. św. Idziego), ufundowany przez Władysława Hermana w 1086 r. Prawa miejskie otrzymał w połowie XIV wieku od króla Kazimierza Wielkiego, który otoczył miasto murem obronnym, w ich obrębie wystawił kościół parafialny, a poza murami na łąkach wzniósł zamek, mający bronić północnej granicy Małopolski. Zamek w XVI w. przebudowała królowa Bona. Ruiny zamku (na zachód od rynku) można oglądać do dziś. Położony na terasie zalewowej Pilicy, na rzucie kwadratu, ze śladami fosy i baszt na narożach a prace archeologiczne pozwoliły na częściowe odsłonięcie zasypanych partii przyziemia. Pełnił funkcję grodu granicznego – usytuowany był na lewym brzegu rzeki Pilicy, jako centralny gród regionu, który określono mianem „cypla inowłodzkiego”, pomiędzy północno-zachodnim Sandomierskim i Mazowszem Rawskim. Co do przynależności terytorialnej inowłodzkiego mediewiści mają odmienne zdania. Teza o przynależności do Mazowsza wydaje się prawdopodobna tylko dla okresu zmian w połowie XI w. Od połowy XII w. powstała zależność od stolicy łęczyckiej. Miejscowy zamek do połowy XVII wieku był rezydencją kasztelanii inowłodzkiej. Należał do grupy miast średnich. Na wojnę pruską w 1459 r. wystawił 12 zbrojnych. W połowie XV w. powstała kasztelania inowłodzka.

Inowłódz rozwijał się dynamicznie do potopu szwedzkiego. W 1655 r. podczas potopu szwedzkiego wojska hetmana Stefana Czarnieckiego pokonały w bitwie pod Inowłodzem wojska szwedzkie. Pod koniec XVIII w. planowano utworzenie powiatu, ale II rozbiór Polski uniemożliwił wykonanie tych planów. W 1793 r. było 300 mieszkańców (z czego 8 trudniło się rzemiosłem) zamieszkujących w 42 domy, stało 40 parcel pustych a w 1862 r. było 1009 mieszkańców w 96 domach, w tym część domów murowanych. Od końca XVIII w. część ludności była zatrudniona przy wypalaniu wapna. W XIX w. istniała tu huta żelaza. Do czasu rozbiorów Polski był miastem królewskim. Prawa miejskie utracił w 1870 r. w wyniku represji carskich po powstaniu styczniowym. Niedługo potem, jeszcze w XIX w., nastąpił rozwój miejscowości, związany z odkryciem właściwości leczniczych wód mineralnych – źródła żelaziste, wapniowo-magnezowe, borowiny oraz miejscowego mikroklimatu, stał się miejscowością klimatyczną, która przyciągała wielu letników. Podjęto próbę utworzenia uzdrowiska: Bernard Birenzweig zbudował tu w 1884 r. stację klimatyczno-leśną, która składała się z 6 willi w stylu szwajcarskim (budynki stacji zachowane do dziś) i z kąpielisk. Rozwój przerwała jednak I wojna światowa. Zabudowa miejscowości uległa w 1915 poważnym zniszczeniom. W czasie II wojny światowej lasy wokół Inowłodza były świadkami działań oddziałów partyzanckich, m.in. oddziału majora „Hubala” – Henryka Dobrzańskiego. Hitlerowcy zamierzali zmienić Inowłódz w umocniony punkt obronny, w tym celu wybudowali dużą ilość betonowych bunkrów. Błyskawiczna ofensywa Armii Radzieckiej wykazała jednak nieprzydatność tych konstrukcji.

W latach młodzieńczych w Inowłodzu-Zakościelu letnie wakacje spędzał Julian Tuwim. W swych utworach poetyckich wspomina Inowłódz i Pilicę. Jego imię nosi miejscowa szkoła, wybudowana przy jego udziale i jego kosztem wyposażona.

Zabytki

Kościół pw. św. Idziego

Ruiny zamku

• Najważniejszym zabytkiem jest romański kościół obronny pw. św. Idziego, położony na wysokim, lewym brzegu Pilicy, góruje nad osadą i okolicą. Wybudowany w końcu XI w. (ok. 1086 r.) a jego fundatorem był Władysław Herman. Jak głosi legenda ufundowanie kościoła było wotum w związku z narodzinami syna – Bolesława Krzywoustego. To jedna z najstarszych budowli sakralnych w Polsce. Budowla w stylu romańskim, jednonawowa, murowana z piaskowca, na rzucie wydłużonego prostokąta z półkolistą absydą od wschodu i okrągłą wieżą od zachodu. Ponad mensą ołtarzową znajduje się cenny krucyfiks z XV w. Kościół został zrekonstruowany po zniszczeniu w czasie działań I wojny światowej przez podniesienie murów, zarówno w nawie jak i w absydzie, oraz podniesienie wieży i zrekonstruowanie okien bliźnich; we wnętrzu zrekonstruowano emporę oraz na podstawie zachowanych reliktów ułożono posadzkę ceramiczną. Otwór wejściowy w ścianie północnej, okna wąskie zamknięte półkoliście, o szerokich rozglifieniach. W dolnej kondygnacji wieży dwie strzelnice, w górnych dwie kondygnacje biforiów - okien bliźnich. Mury zwieńczone pod okapem fryzem arkadkowym oraz profilowanym gzymsem.
  Z położonego na wysokiej skarpie kościoła roztacza się piękny widok na dolinę Pilicy.
• Także ciekawy jest kościół parafialny pw. św. Michała w centrum osady, nad rzeką. Zbudowany w 1520 r., przebudowany w XIX w. w stylu neogotyckim. Od północy portal prostokątny o gotyckim oprofilowaniu. Drzwi żelazne, okute, z herbem Jastrzębiec, z XVI w. Chrzcielnica gotycka z początku XVI w. W ołtarzu cudowny obraz Matki Bożej Bolesnej.

• Na uwagę zasługuje jeszcze budynek d. synagogi z XIX w. z cennymi polichromiami.

Występował w polskich filmach i serialach

Inowłódz i okolice służyły jako plenery dla polskich filmów i seriali, m.in.:

• Popioły (1965, reż. Andrzej Wajda),
• Czterej pancerni i pies (1966–1970, reż. Konrad Nałęcki),
• Pan Wołodyjowski (1969, reż. Paweł Komorowski),
• Jak rozpętałem drugą wojnę światową (1969, reż. Tadeusz Chmielewski),
• Doktor Ewa (1970, reż. Henryk Kluba)
• Bolesław Śmiały (1971, reż. Witold Lesiewicz),
• Hubal (1973, reż. Bohdan Poręba),
• Najważniejszy dzień życia – odc. 3: Strzał (1974, reż. Sylwester Szyszko),
• Epitafium dla Barbary Radziwiłłówny (1982, reż. Janusz Majewski),
• Przyłbice i kaptury (1985, reż. Marek Piestrak),
• Sławna jak Sarajewo (1987, reż. Janusz Kidawa)
• Kanclerz (1989, reż. Ryszard Ber).

Gdzie dalej

Okolice Inowłodza:

• Na lewym brzegu Pilicy, tuż poniżej Inowłodza (droga obok kościoła pw. św. Idziego), wieś Zakościele. Żywy folklor (stroje, tkaniny, wycinanki, rzeźba w drzewie, pieśni). Na wysokim zboczu, wśród sadów wille z końca XIX w., z okresu świetności inowłodzkiego uzdrowiska.
• 5 km na północ od Inowłodza wieś i leśniczówka Glina – jedna z dwu największych w Polsce hodowla bażantów, założona w 1959 r.
• Z Inowłodza wyjazd w kierunku północnym, droga prowadzi po stromym zboczu doliny Pilicy, następnie skręca w kierunku wschodnim. Pomiędzy drogą a rzeką i wsią Zakościele osobliwy krajobraz dawnych wyrobisk górniczych, łomów piaskowca a także ślady II wojny światowej – potężne bunkry poniemieckie
• W niedalekiej odległości Liciążna, rezerwat Żądłowice i Rzeczyca a także sosnowe lasy spalskie: wysokie do 30 m, o prostych, gładkich, mało zbieżystych pniach, drzewa mające prawie 250 lat. Sosny, posąg żubra oraz zbiór trofeów myśliwskich w jednym z domów wczasowych są turystycznymi atrakcjami Spały.
• Rezerwat „Spała” położony jest po obu stronach Pilicy, 1 km na wschód od Spały. Utworzony w 1958 r. ma powierzchnię 57,5 ha. Ochronie podlega naturalny las liściasty z domieszką sosny oraz jodły na północno-wschodniej granicy zasięgu tego gatunku. Głównym zespołem roślinnym rezerwatu jest grąd wysoki: liściasty las o złożonej strukturze piętrowej. Górne piętro drzewostanu tworzą 200 – 250-letnie dęby z domieszką sosny i jodły, w niższym piętrze drzew przeważają graby, którym towarzyszy dąb, klon, jawor, lipa drobnolistna, świerk, jodła. Gęste podszycie i bujne runo zawiera rzadkie gatunki roślin, np. wawrzynek wilczełyko, trawę żubrówkę wonną, bniec czerwony i inne. Ozdobą rezerwatu są ostoje dębów o obwodzie 3 – 4 m, podobnych rozmiarów dęby spotykamy w Spale na brzegu lasu nad rzeką Gać.

Tomaszów Mazowiecki

• "Niebieskie Źródła" rezerwat przyrody nieożywionej i ożywionej położony na prawym brzegu Pilicy naprzeciw przedmieścia Brzustówka. Utworzony w 1961 r. już w okresie międzywojennym traktowany był jako rezerwat. Powierzchnia 29 ha w tym 6 ha wód, bardzo interesujące wywierzysko, piękne źródło krasowe. Woda źródlana jest bardzo czysta, dlatego na dnie, 2,5 m pod powierzchnią wody widać doskonale pulsujące piaszczyste dno. Promienie świetlne po odbiciu od białego dna, sprawiają że źródła widzimy w postaci plam bardzo żywej niebieskiej barwy o różnych odcieniach, zależnych od pogody - to jest przyczyna sławy "Niebieskich Źródeł".
  Ponadto woda ma stałą temperaturę ok. 9 st. C niezależnie od pory roku, zatem nawet w najmroźniejsze zimy źródła nie zamarzają.

PRZEWODNIKI

Leon Łomiński: Inowłódz i Spała: szkic historyczny, Lublin 1925

Konrad Rybicki: Skarby przyrody i kultury Spalskiego Parku Krajobrazowego, Oficyna Wydawnicza, Łódź 2003, ISBN 83-902272-3-1

Bohdan Olszewski: Wieczory nad Pilicą: impresje historyczne, Wydawnictwo Literatura, Łódź 2009, ISBN 9788376720845

Krystyna Ratajska: Julek: podróże do krain wyobraźni Juliana Tuwima, Dom Wydawniczy Księży Młyn, Łódź 2013, ISBN 9788377290989

Andrzej Kobalczyk: Z letnikami nad Pilicę: Inowłódz ........, Dom Wydawniczy Księży Młyn, Łódź 2017, ISBN 9788377293737